تصور کنید موجودی با سه قلب، خون آبی، مغزی پراکنده در سراسر بدن و توانایی تغییر رنگ و شکل در کسری از ثانیه. این توصیف متعلق به یک موجود علمیتخیلی نیست؛ بلکه اختاپوس است؛ نابغهی شگفتانگیز اقیانوسها که بسیاری از قوانین زیستشناسی را به چالش کشیده است. در این مقاله علمی با حقایق باورنکردنی اختاپوس آشنا میشویم و بررسی میکنیم چرا دانشمندان او را «بیگانهای روی زمین» مینامند.
آناتومی غیرعادی؛ شاهکار تکامل
سه قلب و خون آبی؛ راز بقا در اعماق
اختاپوسها دارای سه قلب هستند؛ دو قلب برای پمپاژ خون به آبششها و یک قلب برای رساندن خون به سایر اندامها. هنگام شنا، قلب اصلی موقتاً متوقف میشود و به همین دلیل اختاپوسها بیشتر ترجیح میدهند بخزند.
خون آبی اختاپوس به دلیل وجود هموسیانین (حاوی مس) است. این ویژگی انتقال اکسیژن را در محیطهای کماکسیژن، مانند اعماق دریا، کارآمدتر میکند.
مغز توزیعشده؛ هوش در بازوها
تنها یکسوم نورونهای اختاپوس در سر قرار دارد و دو سوم دیگر در بازوها توزیع شدهاند. هر بازو میتواند مستقل عمل کند، طعمه را تشخیص دهد و حتی پس از جدا شدن تا یک ساعت واکنش نشان دهد.
بخش دوم | استتار پیشرفته؛ هنر نامرئی شدن
کروماتوفورها؛ سریعترین تغییر رنگ در طبیعت
اختاپوسها با استفاده از سلولهای کروماتوفور میتوانند در کسری از ثانیه رنگ و الگوی پوست خود را تغییر دهند. طبق تحقیقات منتشرشده در Journal of Experimental Biology، آنها حتی بافت پوست خود را شبیه سنگ یا مرجان میکنند.
تقلید از دیگر موجودات؛ هنرپیشهی اقیانوس
اختاپوس تقلیدگر (Thaumoctopus mimicus) قادر است از بیش از ۱۵ گونه دریایی تقلید کند؛ از مارماهی گرفته تا ماهی شیر و عقرب دریایی.
بخش سوم | هوش اختاپوس؛ آزمونهای شناختی شگفتانگیز
حل مسئله و فرار خلاقانه
اختاپوسها میتوانند شیشههای درپیچدار را باز کنند، از پازلهای پیچیده عبور کنند، از پوسته نارگیل بهعنوان سپر استفاده کنند و حتی از آکواریومها فرار کنند. در گزارش اعلام شده است که یک اختاپوس در نیوزلند شبها از تانک خود خارج میشد و ماهیهای مخزن مجاور را شکار میکرد.
حافظه و یادگیری؛ تشخیص انسانها
نگهداران آکواریومها گزارش دادهاند که اختاپوسها انسانهای مختلف را تشخیص میدهند و بسته به تجربه قبلی، رفتار متفاوتی نشان میدهند.
بخش چهارم | چرخه زندگی؛ تراژدی تکاملی
جفتگیری مرگبار
نر اختاپوس پس از انتقال اسپرم از طریق بازوی هکتوکوتیلوس ضعیف میشود و در بسیاری موارد میمیرد.
فداکاری مادرانه
ماده پس از تخمگذاری تا حدود ۱۰ ماه بدون غذا از تخمها مراقبت میکند و پس از تولد نوزادان جان خود را از دست میدهد.
بخش پنجم | اختاپوس ایران؛ گنجینه پنهان خلیج فارس
گونههای بومی
خلیج فارس و دریای عمان زیستگاه گونههایی مانند Octopus aegina هستند. اطلاعات علمی درباره اختاپوس ایران هنوز محدود است.
تهدیدات و حفاظت
صید بیرویه و تخریب زیستگاهها جمعیت اختاپوسهای خلیج فارس را تهدید میکند و سازمانهای محیطزیستی ایرانی در حال بررسی محدودیتهای صید هستند.
بخش ششم | اسرار ژنتیکی؛ ژنومی فراتر از انتظار
ژنوم اختاپوس شامل حدود ۳۳ هزار ژن است که حتی از انسان نیز بیشتر است. توانایی ویرایش گسترده RNA باعث تولید پروتئینهای متنوع و افزایش انعطافپذیری عصبی میشود.
بخش هفتم | اختاپوس در فرهنگ و تاریخ
از افسانه کراکن اسکاندیناوی تا هنر یونان باستان، اختاپوس همواره الهامبخش بشر بوده است. پژوهشگران ایرانی نیز در دانشگاههای تهران و شیراز روی خواص پزشکی سم اختاپوس تحقیق میکنند.
بخش هشتم | الهامبخش فناوریهای آینده
رباتهای نرم
مهندسان با الهام از اختاپوس، رباتهایی طراحی کردهاند که در فضاهای تنگ حرکت میکنند و در جراحیهای کمتهاجمی کاربرد دارند.
مواد استتار پیشرفته
ارتش آمریکا روی توسعه مواد تغییررنگدهنده الهامگرفته از پوست اختاپوس سرمایهگذاری کرده است.
بخش نهم | حقایق باورنکردنی درباره اختاپوس
اختاپوس بازوی قطعشده خود را بدون زخم بازسازی میکند و مکندهها ساختاری شبیه سوهان دارند. حس چشایی در سراسر بدن اختاپوس پخش شده است. گونه دمبو در عمق ۴۰۰۰ متری زندگی میکند. اختاپوس غولپیکر پاسیفیک تا ۷۰ کیلوگرم وزن دارد.
نتیجهگیری | درسی از نابغهی اقیانوس
اختاپوس نشان میدهد که هوش تنها یک مسیر ندارد. مطالعه این موجود شگفتانگیز راهی برای درک تنوع حیرتانگیز حیات روی زمین است و حفاظت از آنها مسئولیتی مشترک برای آینده طبیعت محسوب میشود.